Hormon wzrostu spełnia niezwykle istotną rolę – stymuluje wzrost kości, chrząstki i tkanki łącznej – bez niego rozrost organizmu byłby niemożliwy. HGH wpływa również na procesy regeneracyjne organizmu oraz gospodarkę lipidową, węglowodanową, białkową i wodno-elektrolitową[1].

U niektórych osób dochodzi do zaburzeń w jego wydzielaniu, które prowadzić mogą do niedoboru hormonu wzrostu (GHD – Growth Hormone deficiency), a w konsekwencji – wielu schorzeń.

Niedobór hormonu wzrostu, inaczej somatotropinowa niedoczynność przysadki (SNP), może wystąpić zarówno w wieku dziecięcym, jak i dorosłym[2].

Źródła:

[1] Andrzej Lewiński, Joanna Smyczyńska, Renata Stawerska, Maciej Hilczer, Magdalena Stasiak, Tomasz Bednarczuk, Marek Bolanowski, Roman Junik, Marek Ruchała, Anhelli Syrenicz, Mieczysław Walczak, Wojciech Zgliczyński, Małgorzata Karbownik-Lewińska, 11 Ogólnopolski Program Leczenia Ciężkiego Niedoboru Hormonu Wzrostu u Osób Dorosłych oraz u Młodzieży po Zakończeniu Terapii Promującej Wzrastanie, Endokrynologia Polska Tom 69, Numer 5/2018.

[2] Joanna Oświęcimska, Wojciech Roczniak, Agata Mikołajczak, Agnieszka Szymlak, Niedobór hormonu wzrostu u dzieci i młodych dorosłych.

Istnieją czynniki, które mogą powodować wahania w poziomie hormonu wzrostu? Należą do nich m.in.: stres emocjonalny i fizyczny, związany z zabiegami operacyjnymi, urazami, ćwiczeniami fizycznymi[4].

Warto wiedzieć, że wydzielanie somatotropiny zmienia się nie tylko w ciągu doby, ale także w ciągu całego życia. W wieku dziecięcym – gdy organizm rośnie – jest wysokie, maksymalny poziom osiąga w okresie dojrzewania, a następnie – wraz ze stopniowym starzeniem się organizmu – maleje[5].

Działanie hormonu wzrostu:

• wpływa na prawidłowy wzrost organizmu, uzyskanie szczytowej masy kostnej w okresie rozwojowym oraz utrzymania jej w życiu dorosłym[6]
• przyspiesza ziarnowanie i gojenie ran[7]
• jest niezwykle istotny w procesach regeneracyjnych[8]
• odgrywa ważną rolę w metabolizmie tłuszczów, białek i węglowodanów[9]
• dba o koncentrację i dobry nastrój[10]
• jest substancją sprzyjającą utrzymaniu prawidłowego poziomu wapnia w tkance kostnej[11]

Jak pokazują artykuły i opracowania naukowe, hormon wzrostu działa na wiele obszarów i procesów zachodzących w naszym organizmie, dlatego warto kontrolować jego poziom i dbać o to, by stężenie hormonu wzrostu utrzymywało się na poziomie adekwatnym do naszego wieku.

Źródła:

[3, 4, 6] Joanna Oświęcimska, Wojciech Roczniak, Agata Mikołajczak, Agnieszka Szymlak, Niedobór hormonu wzrostu u dzieci i młodych dorosłych.

[5, 7, 8, 9] https://www.mp.pl/pacjent/leki/subst.html?id=725

[10] https://www.medonet.pl/badania,hormon-wzrostu–somatotropina–gh-,artykul,1570173.html

[11] https://www.endokrynologiapediatryczna.pl/?doi=10.18544/EP-01.05.01.0084

Somatotropinowa niedoczynność przysadki (SNP) występuje u około 1:40000-1:10000 osób w wieku rozwojowym. U dzieci, niedobór hormonu wzrostu może być spowodowany zaburzeniami zarówno wrodzonymi, jak i nabytymi[12].

Objawy, mogące sugerować niedobór hormonu wzrostu u dzieci[13]:

Noworodki/niemowlęta

• hipoglikemia – zbyt niski poziom glukozy we krwi
• przedłużająca się żółtaczka
• micropenis wraz z towarzyszącym wnętrostwem (jedno lub dwa jądra pozostają poza moszną)
• małogłowie

Dzieci starsze

• niski wzrost (niskorosłość) to najbardziej oczywisty objaw. Dzieci z niedoborem hormonu wzrostu mogą rosnąć wolniej niż ich rówieśnicy
• pogarszające się z wiekiem tempo wzrastania
• otyłość – deficyt hormonu wzrostu może zaburzyć metabolizm węglowodanów
  i tłuszczów
• hipoglikemia – zbyt niski poziom glukozy we krwi
• trudności z pamięcią, koncentracją, nauką

Czy wiesz, że najnowsze badania wykazały, iż u dzieci z idiopatycznym niedoborem hormonu wzrostu obserwuje się mniejszy iloraz inteligencji, gorszy zakres rozumienia słów, wolniejsze przetwarzanie informacji oraz mniejszą zręczność manualną?[14]

Skutki niedoboru hormonu wzrostu[15]:

• nieprawidłowości metaboliczne prowadzące do miażdżycy naczyń krwionośnych
• upośledzenia funkcji lewej komory serca
• osteoporoza
• patologiczne złamania kości

Niedobór hormonu wzrostu może również wpłynąć na rozwój psychospołeczny dziecka. Osoby w wieku rozwojowym mogą zmagać się z niską samooceną, spowodowaną niskorosłością
i opóźnionym rozwojem w stosunku do rówieśników, co w konsekwencji doprowadzić może do trudności w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami oraz izolacji.

Jeśli podejrzewasz, że Twoje dziecko może mieć niedobór hormonu wzrostu (GHD), skonsultuj się z endokrynologiem. Lekarz zaplanuje ścieżkę diagnostyczną i w przypadku wykrycia deficytu HGH zaproponuje odpowiednie leczenie, mogące obejmować podawanie syntetycznego hormonu wzrostu. Pamiętajmy o tym, że niedobór hormonu wzrostu u dzieci może mieć istotne konsekwencje zarówno na wczesnym etapie rozwoju, jak i w dorosłym życiu.

Źródła:

[12,13,14,15] Joanna Oświęcimska, Wojciech Roczniak, Agata Mikołajczak, Agnieszka Szymlak, Niedobór hormonu wzrostu u dzieci i młodych dorosłych.

Niedobór hormonu wzrostu (GHD) nie jest problemem dotykającym wyłącznie dzieci. Deficyt może dotyczyć również osób dorosłych i istotnie wpływać na zdrowie oraz jakość życia.

W klasyfikacji tej jednostki chorobowej u osób dorosłych wyróżnia się obecnie GHD (Growth Hormone Deficiency – niedobór hormonu wzrostu), który wystąpił w wieku dziecięcym (CO-GHD, childhood-onset GHD) oraz GHD nabyty w wieku dorosłym (AO-GHD, adult-onset GHD)[16].

Rozpoznanie objawów, diagnostyka oraz wdrożenie odpowiedniego leczenia są kluczowe, aby zapobiegać poważnym następstwom niedoboru HGH. Jak pokazują badania przeprowadzone w ostatnim dwudziestoleciu, nieleczony niedobór hormonu wzrostu skraca przewidywany okres życia i pogarsza jego komfort[17].

Objawy, mogące sugerować niedobór hormonu wzrostu u dorosłych[18]:

• osłabienie, uczucie stałego zmęczenia
• obniżenie nastroju
• mniejsza energia życiowa
• pogorszenie kontaktów społecznych/izolacja
• poczucie pogorszenia jakości życia
• zaburzenie reakcji emocjonalnych
• obniżenie masy mięśniowej
• mniejsza wydolność fizyczna
• wzrost masy tłuszczowej ciała (szczególnie w okolicach brzucha)
• blada, sucha, cienka i mało elastyczna skóra na twarzy z widocznymi drobnymi zmarszczkami – pionowymi i poziomymi – na czole
• przerzedzone włosy na głowie
• meszek na przedramionach, przerzedzone owłosienie dołów pachowych i okolicy łonowej
• wyraźnie zmniejszona potliwość
• nadciśnienie tętnicze i cechy niewydolności krążenia
• zaburzenia gospodarki lipidowej sprzyjające rozwojowi miażdżycy (wzrost stężenia cholesterolu całkowitego, LDL-cholesterolu i triglicerydów, obniżenie HDL-cholesterolu)
• zmiany zanikowe mięśnia lewej komory serca
• obniżenie gęstości mineralnej kości (osteoporoza)
• zaburzenia funkcji nerek

Skutki niedoboru hormonu wzrostu u dorosłych[19]:

• pogorszenie jakości życia
• zwiększone ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego i zgonów z ich powodów
• złamania osteoporotyczne
• zwiększone ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2., ze względu na zaburzony metabolizm węglowodanów
• upośledzenie pracy serca – obniżenie masy mięśnia lewej komory serca

Niedobór hormonu wzrostu u dorosłych jest poważnym schorzeniem, które może mieć istotny, negatywny wpływ na zdrowie, a także znacząco obniżać zdolność do wykonywania codziennych czynności. Jeśli zauważasz u siebie któreś z wymienionych objawów, skonsultuj się z lekarzem endokrynologiem, aby sprawdzić, czy ich przyczyną nie jest m.in. niedobór hormonu wzrostu.

Źródła:

[16, 18, 19] Ogólnopolski Program Leczenia Ciężkiego Niedoboru Hormonu Wzrostu u Osób Dorosłych oraz u Młodzieży po Zakończeniu Terapii Promującej Wzrastanie.

[17] Joanna Oświęcimska, Wojciech Roczniak, Agata Mikołajczak, Agnieszka Szymlak, Niedobór hormonu wzrostu u dzieci i młodych dorosłych.

Badanie hormonu wzrostu (GH) to jeden z elementów oceny czynności przysadki mózgowej. Wykonuje się je w przypadkach występowania objawów zaburzeń wzrostu (m.in. niskorosłości, gigantyzmu lub akromegalii) lub m.in. podejrzenia guza przysadki, który może powodować nadmierną produkcję hormonu wzrostu (GH).

Badanie poziomu hormonu wzrostu wykonywane jest zazwyczaj wtedy, gdy lekarz podejrzewa nieprawidłowości dotyczące jego wydzielania (sekrecji).

Wskazania do wykonania badania hormonu wzrostu (GH):

• zaburzenia wzrostu (niskorosłość, gigantyzm u dzieci, akromegalia u dorosłych);
• zdiagnozowany nowotwór przysadki;
• zaburzenia masy mięśniowej;
• zaburzenia gęstości kości;
• pozostałe zaburzenia metaboliczne, jak podwyższone stężenie lipidów wskazujących na niedobór hormonu wzrostu;
• monitorowanie pacjentów po przebytych zabiegach chirurgicznych;
• chorzy poddani długotrwałej chemioterapii (w przypadku dzieci) lub radioterapii przysadki.

Zakres wartości w kontekście poziomu hormonu wzrostu (GH) uzależniony jest od wieku pacjenta oraz norm przyjętych w danym laboratorium (ustalane przez konkretne laboratorium analityczne, dla konkretnego oznaczenia).

Czynnikami, które mogą wpływać na rzetelność wyniku badania hormonu wzrostu (GH) są m.in.: pora wykonania badania, wiek, ilość snu, aktywność fizyczna, poziom estrogenów, stan odżywienia organizmu czy przyjmowane przez pacjenta leki.

Normy poziomu hormonu wzrostu różnią się w przypadku osób dorosłych i dzieci wynoszą:

1-12 µg/l w przypadku osób dorosłych;

10-30 µg/l w przypadku dzieci i noworodków.

Pamiętaj, że każdy uzyskany wynik bezwzględnie powinien zostać zinterpretowany przez lekarza!

Badanie poziomu hormonu wzrostu wykonuje się w postaci dwóch badań czynnościowych:

• testu stymulacji GH;
• testu hamowania GH

Test stymulacji hormonu wzrostu

Najczęściej badanie to ma postać hipoglikemicznego testu insulinowego, w przebiegu którego oceniane jest stymulujące działanie insuliny na syntezę hormonu wzrostu. Pacjent pojawia się na badaniu rano, na czczo, po co najmniej 10-godzinnej przerwie w przyjmowaniu posiłków. Pobiera się próbkę krwi żylnej w celu oznaczenia wyjściowego poziomu hormonu wzrostu, a w klejnym kroku podawany jest dożylnie roztwór insuliny, aby pobudzić przysadkowe wydzielanie GH. Następnie, w określonych odstępach czasu (najczęściej jest to 15, 30, 45, 60, 90 i 120 minut), pobierane są próbki krwi w celu oznaczenia poziomu glukozy oraz GH[20].

Test hamowania wydzielania GH

Test hamowania wydzielania GH polega na oznaczeniu poziomu GH na czczo, a następnie po 120 minutach od podania doustnego roztworu zawierającego 75 g glukozy. Jednocześnie na czczo oznaczany jest poziom IGF-1, czyli insulinopodobnego czynnika wzrostu – pozostaje on w korelacji z poziomem GH, ale nie podlega dobowym wahaniom stężeń we krwi.

W celu zwiększenia wiarygodności badań, przed badaniem GH oznaczany może być poziom hormonów, których stężenia obrazują funkcjonowanie przysadki. Należą do nich:

• hormon tyreotropowy (TSH);
• tyroksyns (T4);
• kortyzol;
• testosteron u mężczyzn;
• hormon luteinizujący (LH) i hormon folikulotropowy (FSH) u kobiet.

Rozpoznanie ciężkiego niedoboru hormonu wzrostu (GHD) polega na stwierdzeniu objawów klinicznych GHD i zmniejszonego wydzielania GH (poniżej 3 ng/ml) w testach stymulacyjnych po uprzednim wyrównaniu niedoborów kortyzolu, tyroksyny i steroidów płciowych, o ile takie niedobory występują[21].

Źródła:

[20] Dudek A., Niedziela M., Test z insuliną, z glukagonem oraz z argininą/insuliną na wydzielanie hormonu wzrostu – wykonanie testów i ich interpretacja. Endokrynol. Ped., 2009, 9, Supl. 1: 40–44.

[21] Ogólnopolski Program Leczenia Ciężkiego Niedoboru Hormonu Wzrostu u Osób Dorosłych oraz u Młodzieży po Zakończeniu Terapii Promującej Wzrastanie.

Leczenie dzieci z niedoborem hormonu wzrostu polega na podawaniu preparatu rekombinowanego ludzkiego hormonu wzrostu (rhGH) w postaci podskórnych zastrzyków. Początkowo stosuje się najmniejsze dawki, a później stopniowo je zwiększa, w zależności od tego, jak dziecko reaguje na preparat[22].

Aktualnie leczenie ludzkim rekombinowanym hormonem wzrostu (rhGH) realizowane jest w pięciu następujących programach lekowych Ministerstwa Zdrowia[23]:

Leczenie niskorosłych dzieci z somatotropinową niedoczynnością przysadki (SNP)

Leczenie ma charakter substytucji GH, a jego głównym celem jest osiągnięcie wzrostu ostatecznego zgodnego z prognozą wykonaną na podstawie obliczenia średniego wzrostu rodziców. Substytucja rhGH ma także u tych chorych bardzo istotne korzystne działanie metaboliczne.

Leczenie niskorosłych dzieci z zespołem Turnera

W leczeniu dzieci zespołem Turnera stosuje się większe niż substytucyjne dawki rhGH. Głównym celem jest poprawa wzrostu końcowego definiowana jako uzyskanie wzrostu niewyróżniającego w porównaniu ze zdrową populacją. U większości pacjentek za taką sytuację uznaje się uzyskanie wzrostu równego albo wyższego niż 151 cm.

Leczenie niskorosłych dzieci z przewlekłą niewydolnością nerek

Celem leczenia rhGH w okresie przeddializacyjnym, w czasie leczenia nerkozastępczego i niekiedy po przeszczepieniu nerki, jest zapobieganie utrwaleniu i pogłębieniu niedoboru wzrostu związanego z przewlekłą niewydolnością nerek. W przypadku niepodjęcia takiego leczenia (nawet w przypadku udanej transplantacji nerki) istnieje ryzyko, że dziecko pozostanie patologicznie niskie. Średnio ocenia się, że poprawa tempa wzrastania wynosi średnio 4 cm/rok[24].

Leczenie rhGH niskorosłych dzieci urodzonych jako zbyt małe w stosunku do wieku ciążowego (SGA lub IUGR)

Celem leczenia jest przyśpieszenie tempa wzrastania oraz zwiększenie ostatecznego wzrostu w wieku dorosłym u dzieci, które nie nadrobiły niedoboru wzrostu w pierwszych czterech latach życia. Leczenie rhGH w tej grupie chorych ma korzystne działanie metaboliczne.

Leczenie zespołu Pradera i Williego

Celem leczenia rhGH dzieci z zespołem Pradera i Williego jest wyrównanie zaburzeń metabolicznych spowodowanych bezwzględnym i/lub względnym niedoborem GH.

Źródła:

[22] Artykuł Przeglądu pediatrycznego pt.: Wskazania do leczenia hormonem wzrostu u dzieci i dorosłych, M. Hilczer i A. Lewiński.

[23] www.mz.gov.pl

[24] Starzyk J., Wójcik M.: Ludzki biosyntetyczny hormon wzrostu w leczeniu niedoboru wzrostu u dzieci. (W:) Jaworek J., Czupryna A. (red.): Biologia medyczna a zdrowie człowieka. Kraków, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, 2007: 19–26.

W odróżnieniu od GHD, obniżanie się poziomu GH w wieku starszym, będące najprawdopodobniej wynikiem fizjologicznych zmian w wydzielaniu neurohormonów regulujących sekrecję GH, nie wymaga terapii. Jednak w przypadku pacjentów z ciężkim GHD zalecana jest kontynuacja terapii również w wieku podeszłym, natomiast z zastosowaniem niższych dawek rhGH[25].

Do programu leczenia GHD u pacjentów dorosłych i młodzieży po zakończeniu terapii promującej wzrastanie kwalifikuje Zespół Koordynacyjny ds. Stosowania Hormonu Wzrostu u Pacjentów Dorosłych oraz u Młodzieży po Zakończeniu Terapii Promującej Wzrastanie powoływany przez Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia[26].

Do kryteriów kwalifikacji do programu należą:

• objawy niedoboru hormonu wzrostu (GH);
• stężenie IGF-I poniżej zakresu wartości prawidłowych lub w dolnym przedziale zakresu referencyjnego;
• brak przeciwwskazań do terapii GH stwierdzonych na podstawie wyników badań ogólnych lub obrazowych (w szczególności MRI okolicy podwzgórzowo-przysadkowej lub TK z kontrastem) w celu wykluczenia czynnego procesu nowotworowego;
• potwierdzenie ciężkiego niedoboru GH (GHD) na podstawie:

U osób dorosłych nieleczonych w dzieciństwie z powodu GHD (adult onset GHD – AO-GHD) – obniżonego wydzielania GH (poniżej 3 ng/ml) w dwóch różnych testach stymulacyjnych w przypadku izolowanej GHD lub w jednym teście stymulacyjnym w przypadku wielohormonalnej niedoczynności przysadki (testy muszą być wykonane po wcześniejszym właściwym wyrównaniu co najmniej niedoboru kortyzolu i L-tyroksyny);

U młodzieży i osób dorosłych leczonych wcześniej z powodu GHD (childhood onset GHD – CO-GHD) – obniżonego wydzielania GH (poniżej 3 ng/ml) w dwóch różnych testach stymulacyjnych w przypadku izolowanej GHD, lub w jednym teście w przypadku wielohormonalnej niedoczynności przysadki (testy muszą być wykonane po wcześniejszym właściwym wyrównaniu co najmniej niedoboru kortyzolu i L-tyroksyny);

W przypadku występowania wielohormonalnej niedoczynności przysadki w zakresie wszystkich osi (z wyjątkiem prolaktyny) i potwierdzeniem przyczyny organicznej lub genetycznej tego stanu, możliwe jest odstąpienie od wykonania testów stymulacyjnych i kwalifikacja do leczenia rhGH po potwierdzeniu obniżonego stężenia IGF-I.

Kryteria kwalifikacji muszą być spełnione łącznie.

Do kryteriów wyłączających z programu leczenia należą:

• ujawnienie lub wznowa czynnego procesu nowotworowego;
• ciężkie stany zagrażające życiu;
• cukrzyca nie dająca się wyrównać w warunkach leczenia rhGH;
• utrzymujące się podwyższone stężenie IGF-I, pomimo zmniejszenia dawki leku do minimalnej (0,1 mg/dziennie);
• wystąpienie nowych lub brak poprawy istniejących zaburzeń metabolicznych i pogorszenie jakości życia (ocena po 12 i 24 miesiącach);
• brak zgody pacjenta na kontynuację leczenia lub brak współpracy pacjenta.

Badania, które przeprowadza się w sytuacji kwalifikacji pacjenta do programu leczenia:

• ocena wzrostu, masy ciała i obwodu talii (wskaźnik BMI i WHR), zalecane: ocena składu ciała metodą bioimpedancji;
• pomiar ciśnienia tętniczego krwi;
• morfologia krwi z rozmazem;\jonogram surowicy krwi (co najmniej stężenie Na, K i Ca);
• ocena stężenia IGF-I;
• ocena gospodarki węglowodanowej: oznaczenie stężenia glukozy na czczo i odsetka hemoglobiny glikowanej (HbA1c) lub test doustnego obciążenia glukozą – z oceną glikemii i insulinemii;
• ocena gospodarki lipidowej: ocena stężenia triglicerydów, całkowitego cholesterolu, frakcji HDL cholesterolu i LDL cholesterolu;
• oznaczenie stężenia TSH i FT4;
• pomiar stężenia kortyzolu w godzinach porannych;
• jeden lub dwa testy stymulujące sekrecję GH; podstawowym testem powinien być test stymulacyjny z zastosowaniem insuliny podanej dożylnie, w przypadku przeciwwskazań do w/w testu lub konieczności wykonania dwóch testów należy wykonać test z glukagonem, L-DOPA lub z argininą;
• obrazowanie okolicy podwzgórzowo-przysadkowej (MRI lub TK z kontrastem);
• USG jamy brzusznej;
• EKG, ewentualnie USG serca;
• badanie dna oka;
• inne badania i konsultacje w zależności od potrzeb.

Monitorowanie leczenia rozpoczyna się po ok. 30 dniach od rozpoczęcia terapii. Wykonywany jest wówczas pomiar stężenia IGF-I w celu ustalenia dawki optymalnej dla danego pacjenta. Następnie co 180 dni wykonuje się:

• ocenę masy ciała i obwodu talii (wskaźnik BMI i WHR), zalecane: ocena składu ciała metodą bioimpedancji;
• pomiar ciśnienia tętniczego krwi;
• jonogram surowicy krwi (co najmniej stężenie Na, K i Ca);
• określenie odsetka HbA1c;
• ocena stężenia IGF-I;
• oznaczenie stężenia TSH i FT4;
• ocena stężenia triglicerydów, całkowitego cholesterolu, frakcji HDL cholesterolu i LDL cholesterolu;
• ocena jakości życia (Quality of Life)
• oraz inne badania i konsultacje w zależności od potrzeb.

Źródła:

[25] Ogólnopolski Program Leczenia Ciężkiego Niedoboru Hormonu Wzrostu u Osób Dorosłych oraz u Młodzieży po Zakończeniu Terapii Promującej Wzrastanie.

[26] www.mz.gov.pl; załącznik Załącznik B.111.